Хятадууд Монголоор гайхуулж, бүх дэлхийн өмнө омогших болов. Энэ нь Төвдийг түрэмгийлэн эзэрхсэнээс ялгаагүй, магадгүй түүнтэй адилтгам Хятадын төрийн хар хайрцагны бодлого гэж хэлж болно. Хэдэн зууны турш талын нүүдэлчдийг нэгэн  дээврийн дор нэгтгэх "дотор” санаа өвөрлөн "мөлхсөн” их луу эдүгээ оюун санааны дайралтад шилжиж, Монголын соёлын өвийг өөрийн болгох алхмуудаа амжилттай хэрэгжүүлж эхэллээ. 2009 онд манай ардын урлагийн сор болсон хөөмийг ЮНЕСКО-д бүртгүүлснээр Хятадын соёлын бодлого Монгол руу "уулгалан довтолсноос” ялгаагүй эрчимжив. Гэтэл "сүх далайтал үхэр амар” гэгчээр хэнэггүй монгол түмэн урлагийн асар баян өв соёлоо урд хөршийн жанжин туган дор жагсааж орхиод, жаргахын дайтай эндүүрч сууна.

СОЁЛЫН ЧЕНЖ, УРЛАГИЙН НАЙМААЧДЫН ЦУВААГ ГАВЬЯАТУУД ТҮҮЧЭЭЛЭВ

Хөх хотод Чингис хааны талбай нэртэй жуулчдыг хо¬шууруулсан томоохон үзмэр нээгджээ. Минийх гэж өмчил¬дөг эмээл хазаар, эрмэг морьд, үндэсний дээл хувцаснаас эхлээд Монголд хамаатай юм бүхэн тэнд байх. Оёдолт дээл, товруут эмээл, ээтэн гутал, эгшигт хуур гээд нүүдэлчин түмнээр овоглодог уран гоё хийцтэй, урт түүх өгүүлэх зэр зэвсэг, зэмсэг хөгжим, хувцас хунарыг монгол оёдолчид урлаж өгсөн гэнэ. УДЭТ-т данстай цөөн оёдолчин жил бүр хэдэн сараар Өвөрмонголыг зорьж, багагүй хөлсөөр баахан оёдол үйл хийсэн сураг сонсогддог. Тэдний өвөрлөгч шавь нар болон өөрсдийнх нь урласан монгол ахуй Шинжаан Уйгарын нутгийг үнэд оруулж, үзмэр болгон хувиргах нь энэ. Хэдэн жилийн өмнөөс манай урлагийнхан Хөх хотыг зорин нүүдэллэж, мэддэг чаддагаа мөнгөөр арил¬жин, энэхүү наймаагаараа гайхуулах аястай болсон. Алдарт бүжиг дэглээч С.Сүхбаатар "Ман¬ду¬хай” дуурийг бүрэн эхээр нь урд хөршийн урлагийнхантай хамтарч тавьж, уран нугараачид маань мөн л хятад багачуулд халх нугаралтын гайхамшгийг заан, уртын дуучид, хөөмийчид тэднээс дутахгүй хятадуудад "биеэ үнэлэх” болсон билээ. Авдаг цалин ахиу, хүртдэг шагнал илүү болохоор хэн хүнгүй өвөрлөгч нутгийг зо¬рин нүүсэн гэж хэлж болно. Төрдөө үнэлэгдэн өндөр гавьяа шагнал хүртсэн ардын, төрийн тодотголтой гавьяатууд түү¬чээлэн одож, соёлын ченжийн ажилд ханцуу шамлан орсон нь  үнэн юм.
Урлагаа худалдаж, соёлоо наймаалцаж буйгаа тэд мэдсэн болов уу? Юутай ч Хятадын Зас¬гийн газраас таван жилийн хуга¬цаатай дэвшүүлсэн хөтөлбөр манай соёл урлагийн томчуудын хүч, хөлсөөр биеллээ олж, уртын дуу бүх дэлхийн өмнө өргөмөл эцэгтэй, олдмол ээжтэй болж хувирав. Хөөмий ч бас Хятадын соёлын өв болон мөнхөрсөн хэ¬рэг. "Гэсэр”, "Жангар” ч бүр дүүрсэн, Ли овогтын "гэрийн хорионд” ороод удлаа. Гэвч өмнөд хөршийн соё¬лын луйвар үүгээр зогсохгүй нь.

ЭРИЙН ГУРВАН НААДАМ, ЭЗЭН ЧИНГИС ХЯТАДЫНХ ГЭВ ҮҮ?

Х.Отгонбаяр хэмээх монгол залуу ЮНЕСКО-д захидал илгээ¬жээ. Монголын уламжлалт соё¬лын өв болох хөөмийг яагаад Хятадаар овоглон бүртгэж авс­ныг лавласан түүний захидлын хариуд ЮНЕСКО-гийн зохих албаны эрхэм "Монголын зүгээс санаачилга гаргах хэрэгтэй” гэ¬сэн утгатай товчхон хариу илгээсэн аж. Эгэл жирийн мон¬гол залуу өвөг дээдсээс улам¬жилсан өв соёлдоо ийнхүү сэтгэлээ чилээж байхад БСШУЯ-ны дэргэдэх Соёлын өвийн төв юу хийж суудаг нь сонин. Уртын дуугаа Хятадтай "хувааж” бүрт¬гүүллээ гээд л бөөн хөөр болсон.
Сураг сонсвол манай нэгэн ардын жүжигчин насаараа дуул¬сан уртын дуугаа Хятадын өмчид таллан өгснийхөө төлөө 100 мянган ногоон өвөрлөсөн гэх. Ийм яриа театраас театр, яамнаас яам дамжин яригдах нь чихэнд чийртэй.
Уртын дуу, хөөмий ч бүр бага хэрэг болох  янзтай. Эрийн гурван наадам, эзэн Чингисийг маань өмчлөн  зарлахаар хята¬дууд том санаархан тоо бо¬дож сууна. Эрийн гурван наадам нэртэй хадны сүг зургийн хэлбэртэй бүхэл бүтэн цогцолборыг хэдэн сая юань заран байгуулж эхэлжээ. Үнэ¬нийг хэлэхэд Хятадын энэ оюун санааны хулгайд хуруу хумс нэмэрлэдэг хүмүүс зөвхөн уртын дуу, уран нугараачид, хөө¬мийчдөөр дуусахгүй. Манай зураач, барималчид тариаланч Ли овогтынхны урлаж мэдэхгүй туурайт морь, тугтай жанжин, дэвж шавсан бөх, дээлээ сугалд¬рагалсан малчныхаа дүр, дүрсийг хэдхэн юаний хөлсөөр барьж, байгуулж өгдөг нэгэн төрлийн "наймаа” сүүлийн үед газар авч байна.

УРЛАГИЙН ХУЛГАЙН УРТ ҮЗҮҮР

Хятадын соёлын дайралтын цаад  үзүүр эзэн  Чингисийг чиглэх болсон. Чингис хааны морио аргамжиж байсан чулуу, ташуур амрааж, жолоо эвхсэн бууц гээд л сонсоход сэтгэл дэнслэх, хэлэхэд хэл дэгсдэх түүхийн улбааг урд хөршийнхөн уран нарийн "зохиомжлох” болсныг бид мэднэ. Саяхан нэгэн Ли овогт эмгэн "Чингис хааны онгон Өвөрмонголын нутагт, Хятадын хойд хязгаарт бий” хэмээн мэдэгдэж, дэлхийн хэвлэлүүд дэлдийтэл шуугисан. Мань эмгэн төрийнхөө даалгавраар төө зөрүүтэй бурсныг эрдэмтэн судлаачид олж мэдэхгүй олон зуунаар төөрөлдөх нь өвөрлөгч түшмэдүүдэд ашигтай байж таарна. Хятадууд ийнхүү холоос гэтэж, алсаас айлсан, хэтийн зорилгоо ойртуулж ахуйд монголчууд бид хамаг байдгаа барьж гүйн, хатан соёлоо зааж сургасаар "үхэр монгол үхваа, үхваа” болох хэрэг үү?
Чингисийн бус Хятадын Мон¬гол, Монголын бус, Хятадын Чингис болоход ойрхон иржээ. Хятадад үйлдвэрлэсэн зарим газрын зураг дээр дэлгэсэн тэрлэг шиг Монголын нутаг байдаггүй гэдгийг санахад илүү¬¬¬дэхгүй бололтой.
Монгол бол Хятадынх, Чин¬¬гис бол Бээ¬жингийнх гэ¬сэн агуулгатай хү¬¬чирхэг сурталчилгаагаар дэлхий да¬хины тархийг угаах нь мөнгөтэй гүрэнд мөрөө¬дөл биш.

Н.НАЗАРБАЕВЫН ЗАРЛИГ ДООМБОРЫГ КАЗАХСТАНД ҮЛДЭЭВ

Саяхан ЮНЕСКО-гоос Хя¬тадын Засгийн газарт "Танай улс 56 үндэстэнтэй. Тэднийхээ соёлын өвийг бүртгүүлэхэд анхаарлаа хандуулна уу” гэсэн агуулгатай бичиг хүргүүлсэн талаар албаны эрхмүүд "амаа жимийж байгаад” ярих болов. Уг албан бичгийн цаад дипломат санаа нь "56 үндэстэнтэй байж Монголын соёлын өвийг он дараалан олзлон бүрт¬гүү¬лэхээ азнавал яасан юм бэ” гэсэн агуулгатай болохыг "ор¬чуулагчид” онцолж байна. Учир нь Монголын олон олон Отгон¬баярын бичсэн захидал ЮНЕСКО-гийн шуудангийн сүлжээг "жагсаалаас гаргаж” буй юм байх. Эгэл ард ингэж эмзэглэж байхад их түүхэндээ эзэн болох учиртай төр засаг чих дүлий, нүд сохор суугаа нь хэцүү.
Казахстаны Ерөнхийлөгч Н.Назарбаев Хятадын соёлын дайралтаас уламжлалт урлаг, өв соёлоо хамгаалж үлдэх оновчтой алхам хийж, хориг гаргасан нь казах түмний талархлыг хүлээж байгааг энд дурдъя. Казахын урлаг соёл, эртнээс уламжилсан дуу хуур, дуут хөгжмийг ялангуяа өвөрлөгч иргэдэд зааж сургахыг эрс хориглосон уг хоригтоо Шинжаан Уйгарын нутгийг онцлон дурдсан байна. Өөрөөр хэлбэл доомбор зэрэг ардын хөгжмийг урлах, хөгжимдөх арга барилыг хятадуудад зааж сургахыг хориглосон гэсэн үг. Мөн бүргэдийн ав, Казахын алдарт хөх ямааны арьс булаалдах үндэсний наадам зэргийг Шинжаан Уйгарт тоглолт болгон үзүүлэх, энэ төрлөөр шавь бэлтгэх, сургалт дамжаа хичээллүүлэх явдал урд зүгт "хөл хориотой” гэсэн үг. Ямартай ч Казахстанаас урлаг соёлын биеэ үнэлэгчид төрөхгүй нь. Соёлын өвийн ченжүүд хөлжих зам хаалттай гэж ойлгож болно. Н.Назарбаев оновчтой ганцхан шийдвэрээр ийнхүү казах түмний зуун зууны түүхтэй их соё¬лыг хамгаалж чадлаа. Тэгвэл ма¬най Ерөнхийлөгч юу хийх вэ?

ЭЛБЭГЭЭ БЭЭЖИНГИЙНХ ГЭЖ СУРТАЛЧЛААД ЭХЭЛБЭЛ ЯАНА

Ерөнхийлөгч Н.Багабанди зарлиг гарган хос чавхдаст мо¬рин хуурыг хоймортоо за¬лахыг тунхаглан уриалсан. Н.Энхбаяр их хөлгөн судар болох Монголын нууц товчоог өрх бүр өргөмжлөн залахыг зөвлөсөн. Харин эдүгээ ардчилсан Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Хя¬тадын соёлын хулгайн эсрэг Н.Назарбаевын энтэй зарлиг гаргахыг оюун ухаант монгол хүн бүхэн хүлээж байна.
Хятадын соёлын довтолгоо эрчимжин, эзэн Чингис, эрийн гурван наадамд маань халдахдаа тулав. Хэдэн оны дараа ардчилал бол Хятадынх, Элбэгдорж бол Бээжингийнх гэж сурталчлаад эхэлбэл яана…